Het leven van Alida Withoos
Er is weinig bekend over het leven van Alida Withoos. De botanisch schilder en tekenaar is ca. 1661 geboren in Amersfoort, haar precieze geboortejaar is niet zeker. We kunnen een beeld schetsen van haar levensloop door middel van registers, woonplaatsen en haar indrukwekkende netwerk.
Als er in het rampjaar 1672 dreiging is dat Amersfoort ingenomen zou worden door de Fransen kiest de familie Withoos er voor om te verhuizen naar Hoorn, de geboorteplaats van de moeder van Withoos. Alida Withoos wordt vanaf een jonge leeftijd al opgeleid tot het maken van kunst, ze is onderdeel van een echt kunstenaarsgezin en krijgt het schildersvak vanuit huis mee. Ze is opgeleid door haar vader, die onder andere bos- en bloemstillevens schilderde. Het was gebruikelijk dat zij als dochter onder de naam van haar vader zou schilderen. De werken van haar familieleden worden ook vaak beschreven als ‘Withoosjes’, maar Alida Withoos heeft onder haar eigen naam een reputatie opgebouwd.
Withoos heeft veel van haar werk in opdracht gemaakt, waaronder een aantal werken voor botanicus Agnes Block. De twee vrouwen zijn via hun netwerk met elkaar in contact gekomen en Withoos is op uitnodiging van Block gaan werken op buitenplaats Vijverhof in Nieuwersluis. Block is de eerste persoon die een ananas in Nederland heeft kunnen kweken tot een rijpe vrucht. Withoos heeft deze ananas in opdracht van Block getekend. Hun samenwerking gaat verder dan alleen dat, Withoos maakt meerdere tekeningen in opdracht van Agnes Block. Helaas is het niet zeker waar deze werken zich bevinden.
Withoos heeft samen met een groep botanische kunstenaars, die ook in opdracht van Agnes Block hebben gewerkt, een bijdrage geleverd aan de Moninckx Atlas. Hierin zijn planten van de Amsterdamse Hortus afgebeeld en beschreven. Ze heeft voor deze atlas 13 werken gemaakt. Het is bekend dat ze voor deze werken in 1694 een betaling van 30 gulden heeft ontvangen. De Moninckx atlas wordt onder andere gebruikt voor natuurwetenschappelijk onderzoek. Ook nu is de atlas nog een interessante bron voor onderzoekers.
In een Konstboeck van verzamelaar Simon Schijnvoet zijn zeven werken van Withoos te vinden. In wiens opdracht de werken zijn gemaakt is niet helemaal zeker, maar er wordt gespeculeerd dat deze in opdracht van Agnes Block op buitenplaats Vijverhof zijn gemaakt.
Door op een leeftijd te trouwen die vrij laat was voor haar tijd, namelijk op haar 39ste, heeft Withoos de mogelijkheid gehad om voor een langere tijd onder haar eigen naam te werken. Er zijn geen werken van haar bekend die na haar huwelijk gedateerd zijn, maar op het punt van haar huwelijk in 1701 heeft Withoos een eigen oeuvre en reputatie opgebouwd binnen de wereld van de botanie.
We weten dat Withoos na het overlijden van haar vader naar Amsterdam is verhuisd en dat ze op 5 december 1730 is begraven in de Westerkerk in Amsterdam.
In de 17e eeuw werden vrouwen veelal nog buitengesloten van de wetenschap, maar de rol van vrouwen binnen de botanie is onmiskenbaar. Vrouwen van kooplieden verzamelde, kweekte en deden kennis op over bloemen en planten. Ook stonden deze vrouwen regelmatig onder leiding van de aanleg van hun tuinen. Voor vrouwen die schilderde was het afbeelden van bloemen en planten toegankelijk, de associatie tussen bloemen en vrouwelijkheid speelde hierbij een rol. In de 17e eeuw waren er een aantal vrouwen die botanische illustraties maakte zoals bijvoorbeeld Maria Sibylla Merian, Maria Moninckx en natuurlijk Alida Withoos. Deze vrouwen werkte samen met wetenschappers, geleerden en verzamelaars en hadden vaak een groot netwerk. De illustraties waren bedoeld voor wetenschappelijke bestudering en zijn met die gedachte afgebeeld. Ook is het een doel geweest om de schoonheid van de bloemen en planten af te beelden. Een quote uit een tentoonstelling van het Rijksprentenkabinet beschrijft dit het beste “De tekeningen brengen echter niet alleen informatie over. De kunstenaars benadrukken ook de schoonheid van elk onderwerp, waardoor kunst en wetenschap harmonieus samen gingen.”
Door tochten gemaakt door de VOC en WIC werd Nederland zich in de 17e eeuw er bewust van dat er meer variatie in de natuur was dan ze voorheen dachten. Wat er vaak werd gezien in de inheemse planten die ze tegenkwamen was een verdienmodel. Er werden kansen gezien om lucratieve planten mee te nemen naar Nederland om ze onder anderen zelf te verbouwen. Deze planten werden gestolen, gesmokkeld en verzameld met weinig aanzien voor inheemse bevolkingen.
Planten werden ondergebracht in botanische tuinen om bestudeerd en onderzocht te worden, kennis die inheemse bevolkingen over de planten hadden werd hierbij vaak niet meegenomen. Veel botanische illustraties, waaronder een aantal werken van Withoos zijn gemaakt in opdracht van eigenaren van deze tuinen. Het uitgeven van boeken over bepaalde kruiden en planten werd ook tegengewerkt, het idee was dat het prijsgeven van informatie over hoe deze planten in elkaar zaten voor financiële concurrentie zou zorgen.
De botanische illustraties die door Withoos zijn gemaakt zijn tot de dag van vandaag relevant. Ze worden nog steeds gebruikt voor onderzoek. Veel van haar werken zijn gedigitaliseerd, de Moninckx Atlas is bijvoorbeeld volledig te bekijken via de website van het Allard Pierson. Daarbij zijn de 13 werken die Withoos voor de atlas heeft gemaakt te zien. Een interessant voorbeeld van het toepassen van het werk van Withoos is de aanleg van de tuinen van Paleis het Loo. De tuinen van het paleis zijn oorspronkelijk aangelegd in de 17e eeuw, de tijd waarin Withoos actief was. Een aantal van haar werken zijn als bronmateriaal gebruikt om de tuinen op een historisch correcte wijze aan te leggen.
Een aantal werken van Withoos zijn ondergebracht in het Rijksprentenkabinet. Tot en met 30 Mei 2023 loopt de tentoonstelling Vrouwen op Papier bij het Rijksmuseum. Er zijn hierbij vier illustraties van Alida Withoos te zien, waaronder twee illustraties van vlinders. In de bijbehorende museum tekst wordt beschreven dat haar insectentekeningen pas recent aan het licht zijn gekomen. Dit schijnt een nieuw licht op haar werk, we zien namelijk dat ze meer illustreerde dan alleen planten. De hoop is dat we in de toekomst meer van haar verloren werk zullen zien en daarbij meer over haar als persoon te weten komen.
Zichtbaarheid
Er zijn weinig vrouwelijke kunstenaars uit de 17e eeuw bekend. Vrouwen werden niet aangemoedigd om kunst te maken en als ze dat wel deden was het vaak niet onder hun eigen naam. Dit maakt het niet makkelijk om binnen historische kunstmusea een gelijke verhouding te hebben tussen mannen en vrouwen, dit geldt binnen de collectie en op zaal. Daarbij moet wel worden gezegd dat werken van Alida Withoos te zien zijn binnen museumcollecties en tijdelijke tentoonstellingen, maar zelden in vaste opstellingen. Het feit dat er al weinig vrouwelijke kunstenaars uit de 17e eeuw bekend zijn en dat zij daarbij niet altijd een prominente plek op zaal krijgen is een gemiste kans.
Het maken van botanische kunst is een vakgebied waar vrouwen een groot deel van zijn geweest, maar het zijn vaak mannen binnen dit vakgebied die de meeste naamsbekendheid hebben. Het prominent tonen van het werk van Withoos en kunstenaars zoals haar brengt meer naamsbekendheid voor vrouwen in de botanie. Vrouwen werden in de 17e eeuw in wetenschappelijke kringen en kunstkringen geweerd en het zichtbaarder maken van het werk van Withoos laat zien dat vrouwen al eeuwen een prominente rol in deze kringen hebben gespeeld en dat ze dat tot op de dag van vandaag blijven doen.
Meer te weten komen over Alida Withoos en de rol van vrouwen in de botanie?
- Tentoonstelling “Vrouwen op papier” t/m 30 mei 2023 in het Rijksmuseum Amsterdam
- Het boek “Er stond een vrouw in de tuin. Over de rol van vrouwen in het Nederlandse landschap” door Anne Mieke Backer
- Het artikel ” De wereld van Alida Withoos, botanisch tekenares in de Gouden Eeuw” door Liesbeth Missel
Bronnen
Backer, Anne Mieke. ‘Er stond een vrouw in de tuin : over de rol van vrouwen in het Nederlandse landschap’. Rotterdam : Uitgeverij de HEF publishers, 2016. Beschikbaar via https://zoeken.oba.nl/detail/Anne-Mieke-Backer/Er-stond-een-vrouw-in-de-tuin-over-de-rol/Boek/?itemid=%7Coba-catalogus%7C1158526
De tuin van Holland. ‘Gedreven zakenvrouwen rondom de tuinen’. 2022, geraadpleegd 17 December 2022. Beschikbaar via https://www.detuinvanholland.nl/home/gedreven-zakenvrouwen-rondom-de-tuinen/
Missel, Liesbeth. ‘De wereld van Alida Withoos, botanisch tekenares in de Gouden Eeuw’. Bulletin van de Botanische Tuinen Wageningen Vol. 40., 2001: p.12-17, geraadpleegd 8 December 2022. Beschikbaar via https://research.wur.nl/en/publications/de-wereld-van-alida-withoos-botanisch-tekenares-in-de-gouden-eeuw
Missel, Liesbeth. ‘Withoos, Alida (ca. 1661-1730)’. Huygens Instituut, versie, 27 April 2016, geraadpleegd 7 December 2022. Beschikbaar via https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/WithoosAlida
Rijksmuseum. ‘VROUWEN OP PAPIER’. Pagina tentoonstellingen, geraadpleegd 14 December 2022. Beschikbaar via https://www.rijksmuseum.nl/nl/zien-en-doen/tentoonstellingen/vrouwen-op-papier
Rijksmuseum. Museumtekst fysieke tentoonstelling ‘Vrouwen op papier’. Geraadpleegd 14 December 2022. Te zien in het Rijksmuseum t/m 30 Mei 2023.
RKD. ‘Alida Withoos’. RKDartists& database, geraadpleegd 7 December 2022. Beschikbaar via https://rkd.nl/nl/explore/artists/85141
Smets, Nele. ‘De wereld van Alida Withoos: kunstenaars en tuinen in de gouden eeuw’. Tentoonstelling bibliotheek Wageningen, 2016: p. 1-16, 16 December 2022. Beschikbaar via https://docplayer.nl/29554689-Waarom-de-wereld-van-alida-withoos.html
Afbeeldingen met dank aan het Rijksmuseum en het RKD
Puck Hasselt, Reinwardt Academie, December 2022