Hardwerkende mannen en vrouwen; want de was moest gedaan worden, de visnetten gerepareerd en de bierflessen gevuld. Je ziet het allemaal in de kunstwerken van Anneke van der Feer (1902 – 1956). Van der Feer was een linkse activist en communist, en dat drukte ze uit met het werk dat ze maakte.
Beginjaren
Anneke van der Feer, geboren in Sneek in 1902, was kunstenaar. Na haar jeugd doorgebracht te hebben in Sneek, is ze verhuisd naar Amsterdam. In Amsterdam heeft ze de kunstopleiding gevolgd en was ze onder andere leerling van Harmen Meurs.
Ze wordt lid van verschillende linkse verenigingen, onder andere van de kunstenaarsvereniging ‘de Onafhankelijken’.
De Onafhankelijken
De vereniging de Onafhankelijken speelde een cruciale rol in de Nederlandse kunstwereld van het begin van de 20eeeuw. Het was een belangrijke voortrekker van artistieke vernieuwing en vrijheid. De vereniging bood kunstenaars een podium om zich buiten de traditionele, gevestigde kunstwereld te presenteren. Het fungeerde als een broedplaats voor vernieuwing in de beeldende kunst.
Van der Feer was erg actief binnen de Onafhankelijken. Elk half jaar exposeerde ze haar werken in Het Stedelijk Museum.
Naar Moskou, Parijs en terug naar Amsterdam
In 1925 leert ze Joris Ivens (1898 – 1989) kennen. Door de ontwikkelingen in de Sovjet-Unie vertrekt van der Feer samen met Ivens naar Moskou. Daar leefde en werkte ze. In het boek ‘Living Dangerously: A Biography of Joris Ivens’ staat geschreven dat ze woonden in een “heel bescheiden appartement”. “They too were affected by the omnipresent poverty in Moscow. ‘There were shortages everywhere … We mostly ate in the film club canteen, which was a frugal meal, and sometimes treated ourselves to a luxury restaurant.’ Ivens and Van der Feer led an artistic life Moscow-style with his studio colleagues. They drank vodka, smoked papirosy and ‘worked through the whole world’s repertoire of revolutionary songs until early in the morning’.”(1) Van der Feer werkte onder andere aan tekeningen die in Nederlandse tijdschriften en andere bladen werden gepubliceerd.
Omdat de omstandigheden voor kunstenaars in Moskou bijna onmogelijk werden is van der Feer naar Parijs vertrokken. Daar is ze kort geweest voor ze weer terugging naar Amsterdam in 1939.
Verzet
Tijdens de Tweede Wereldoorlog is van der Feer actief geweest in het Verzet; hoe ze actief was, is helaas niet duidelijk.
Van der Feer liet zich niet inschrijven bij de Nederlandsche Kultuurkamer. Volgens Historiek stelden de nazi’s tijdens de Duitse bezetting van Nederland de Kultuurkamer in. “Kunstenaars, schrijvers, journalisten, muzikanten, filmacteurs en podiumartiesten moesten zich bij dit instituut registreren. Wie zich niet aansloot mocht zijn vak niet meer uitoefenen. Met de Kultuurkamer probeerde de bezetter het maatschappelijk leven in het bezette Nederland te controleren.”(1)
Na de bevrijding werd van der Feer bestuurslid van de Beroepsvereniging van Beeldend Kunstenaars.
Het werk van van der Feer
Van der Feer schilderde voornamelijk in de stijl die het ‘Nieuwe Zakelijkheid’ wordt genoemd. Het Nieuwe Zakelijkheid is een schilderstijl die sociale en maatschappelijke thema’s belicht. Het laat een alledaagse realiteit zien van de gewone mensen, de arbeiders.
Je ziet het Nieuwe Zakelijkheid terug in haar werk. Vrouwen die de was aan het doen zijn of mannen die werken aan de lopende band van de Heinekens Bierbrouwerij. De sociale thema’s in haar werk is ze haar hele leven trouw gebleven. Daarnaast maakte ze portretten, stadszichten, landschappen en werkte met houtsneden.
Politieke overtuiging
In de jaren ’20 en ’30 waren veel kunstenaars in Europa actief betrokken bij politieke bewegingen. Dat kwam door economische crisissen, opkomst van het fascisme en de arbeidersbewegingen die kunstenaars inspireerden om kunst in te zetten voor sociale veranderingen.
Van der Feer was progressief ingesteld en had linkse idealen. Ze had interesse in de communistische ontwikkelingen die plaatsvinden in de Sovjet-Unie. Het communisme is een politieke en economische ideologie die streeft naar een samenleving zonder klasse, waarin spullen en productiemiddelen gemeenschappelijk eigendom zijn. Het uiteindelijke doel van het communisme is het maken van een samenleving zonder sociale ongelijkheid. De verdeling tussen de arbeidersklasse en de bourgeoisie bestaat dan niet meer.
We kunnen stellen dat haar politieke overtuiging de relatie met Ivens, die films maakte over sociaal-maatschappelijke onderwerpen, vergemakkelijkte.
Het communisme en gelijkheid tussen mannen en vrouwen
Het communisme legt de nadruk op gelijkheid en probeert structurele ongelijkheid in de samenleving tegen te gaan. De ongelijkheid tussen mannen en vrouwen maakt daar deel van uit. Dit gedachtegoed is gebaseerd op de overtuiging dat onderdrukking van vrouwen voortkomt uit economische en sociale ideeën, die zijn ontstaan door het kapitalisme. Binnen het kapitalisme wordt het werk van mannen gezien als waardevoller dan dat van vrouwen, wat leidt tot beperktere economische vrijheid voor vrouwen. Communisten geloven in het belang van economische vrijheid voor vrouwen.
Het is aannemelijk dat van der Feer er ook zo over dacht. Zij leefde in een tijd waarin vrouwen te maken hadden met eindeloze maatschappelijke beperkingen en verwachtingen. Er werdt verwacht dat vrouwen huishouden deden en voor de kinderen zorgde; Maar Anneke deed wat ze het liefste deed: haar eigen ding.
Van der Feer ging naar de kunstschool, iets wat aan het begin van de 20e eeuw voor veel vrouwen niet vanzelfsprekend was. Ze ontwikkelde zich daar tot een succesvol kunstenaar, een prestatie die in die tijd écht niet vanzelfsprekend was. Ik denk zelf dat haar succes niet alleen iets zegt over haar kunst, maar ook over haar doorzettingsvermogen. In een samenleving waarin de kansen voor vrouwen beperkt waren heeft ze zich durven bewegen en creëerde ruimte voor haarzelf en wellicht ook voor anderen. Ze heeft bewezen dat vrouwen evenals mannen goede kunst kunnen maken en kunnen bijdragen aan cultuur en dat talent niet gebonden is aan geslacht. Ze benadrukte de communistische ideeën van gelijkheid, vrijheid en het verzet tegen onderdrukking.
100 jaar later
Anneke van der Feer, een kunstenaar die nu al 100 jaar geleden actief was, is opnieuw ontdekt en erkend als een unieke kunstenaar met haar uitgesproken politieke standpunt.
Ze maakte kunst met maatschappelijke thema’s van begin de 20e eeuw, maar volgens mij kunnen we juist in deze tijd, waarin gelijkheid en inclusiviteit in de kunstwereld centraal staan, met haar werk een nieuw perspectief bieden op vergeten stemmen en stromingen. Ik denk dat van der Feer de huidige generatie uitdaagt om opnieuw te kijken naar de rol van vrouwelijke kunstenaars in de kunstgeschiedenis en de waarde van hun werk te herwaarderen. Ook tijdens meer vrouwen op zaal. Haar heropleving benadrukt dat echte kunst tijdloos is en altijd een manier vindt om gezien te worden.
Haar werk is op verschillende plekken te bekijken; onder andere in de tentoonstelling ‘Radicaal’ van Museum Arnhem en in Het Stedelijk Museum in Amsterdam.
Bronnen
Unger, Corien. “Anneke van Der Feer: Een Activistisch Kunstenaarsleven”. MUSEUMCLUB.NL, 24 maart 2023. https://museumclub.nl/overig/anneke-van-der-feer-een-activistischkunstenaarsleven/.
Stadsarchief Amsterdam. “Interieur met Koperen Ketels en Lopende Band van de Heineken’s Bierbrouwerij Mij., Eerste van Der Helststraat 30”, z.d. https://archief.amsterdam/beeldbank/detail/94a86e2e-e079-7cea-00d0-57f64e25425b/media/e804bae7-0aca-4a73-463decfaf3b6317c?mode=detail&view=horizontal&q=van%20der%20Feer&rows=1&page=6.
“Radicaal | Museum Arnhem”, z.d. https://museumarnhem.nl/nl/tentoonstellingen/radicaal.
“Shop – Europese Stichting Joris Ivens”, z.d. https://www.ivens.nl/shop.
Grrr.nl. “Zoeken”, z.d. https://www.stedelijk.nl/nl/zoeken?query=Anneke+van+der+Feer&filter%5B%5D=page&filter%5B%5D=exhibition&filter%5B%5D=event&filter%5B%5D=digdeeper_theme&filter%5B%5D=digdeeper_essay&filter%5B%5D=news&filter%5B%5D=presskit&filter%5B%5D=collection_artist&filter%5B%5D=collection_work.
Bronnen - voetnoten
(1) Hans Schoots, Living Dangerously: A Biography of Joris Ivens (Amsterdam University Press, 2000), http://www.jstor.org/stable/j.ctt46n2b5.
(2) ‘Kultuurkamer – Kunst en cultuur in de Tweede Wereldoorlog’, Historiek, 6 oktober 2020, https://historiek.net/kultuurkamer-kunst-tweede-wereldoorlog/104101/.
