“… Do what you will! This world’s your oyster.”

Uit het gedicht Fruit don’t fall far.

Op 12 juli 1874, in het kleine dorpje Swinemünde in Duitsland, wordt Else Hildegard Plötz geboren. Ze houdt van schrijven, toneelspelen en had een grote fantasie. Ze is erg nieuwsgierig naar alles wat nieuw en vreemd was.

Na de middelbare school, als Else 16 is, vertrekt ze naar Berlijn, om te studeren aan de Königlich Preußische Kunstschule. Omdat haar moeder ziek wordt en overlijdt keert ze terug naar haar geboortestad. Haar vader hertrouwt kort daarna, maar Else kan het totaal niet vinden met zijn nieuwe vrouw. Ze rebelleert tegen haar vader en zijn vrouw, vlucht in de kunst en experimenteert met haar seksualiteit. Na weer een heftig conflict, haar vader wil haar naar een tuchtschool sturen, vlucht ze en besluit ze terug naar Berlijn te gaan. Dit was de geboorte van een nieuwe Else.                                       

In Berlijn ontdekt Else een hele nieuwe wereld wanneer ze bij het Wintergarten-theater als revue-meisje gaat werken. Toentertijd was er een groot verschil tussen naaktheid in de kunstindustrie en naaktheid in het entertainment. Else vindt dit een interessant gebied en wordt zich bewust van het verschil tussen ‘high art’ en ‘low art’.

“Met high and low art wordt, uitgaande van het idee dat alles wat mensen maken kunst is, de verschillende niveaus aangegeven; met ‘high art’ worden kunstuitingen bedoeld zoals die te vinden zijn in bijv. museum, schouwburg en concertzaal; met ‘low art’ worden o.a. de kunstuitingen bedoeld die beoefend worden door amateurs.”

Ze komt in aanraking met drank, heeft een voortdurend geldgebrek en heeft veel verschillende bedpartners. Door haar androgyne uiterlijk krijgt ze veel aandacht van zowel mannen als vrouwen. 

Ze ontmoet Melchior Lechter, hij is kunstenaar en schilder en ze raken bevriend. Else wordt zijn muze, geliefde en model. Hij introduceert haar in de Berlijnse avant-garde kunstwereld, die voornamelijk bestaat uit mannelijke kunstenaars. Else weet zich ertussen te wurmen en voelt zich er thuis.

Deze relatie eindigt en na veel omzwervingen en minnaars, veelal opkomende kunstenaars, die allen geïnspireerd raken door haar komt ze in München terecht.

Daar trouwt ze met haar eerste man, de Art Nouveau architect August Endell. Na hun scheiding hertrouwt ze met de vertaler Felix Paul Greve. Samen wonen ze in diverse landen, zowel in Europa als Amerika. In 1911 verlaat hij haar.

In 1913 besluit Else haar geluk te beproeven in New York. Daar besluit ze zich vanaf nu ‘Elsa’ te laten noemen. Een nieuwe naam, een nieuwe periode.

 

In New York ontmoet ze Baron Leo von Freytag-Loringhoven. Met hem stapt ze voor de derde keer in het huwelijksbootje en krijgt hierdoor een adellijke titel. Else is nu barones.

De Baron overlijdt tijdens de Eerste Wereldoorlog, maar Else behoudt haar titel. Door onder andere deze titel en haar Europese afkomst verovert ze de New Yorkse kunstwereld. Tot deze kring behoorde ook kunstenaars zoals Marcel Duchamp en Man Ray.

Haar spel met gender, haar androgyne uiterlijk en haar ideeën over seksualiteit leveren veel support en waardering op uit lesbische intellectuele kringen. Elsa werd ook wel een ‘muze’ voor vele vrouwen genoemd.

Elsa scheert haar hoofd kaal, schminkt haar gezicht geel en haar lippen zwart, loopt rond met postzegels op haar wangen, bestek als oorbellen en luciferdoosjes als sieraden.

Ze gebruikt haar eigen lichaam als medium om zichzelf te veranderen in een spektakel. Hiermee is zij zelf de baas over haar lichaam.

Met haar artistieke kleding en kostuums provoceert ze de ‘normale’ opvattingen over vrouwelijkheid. Ze vindt het bijvoorbeeld prettig in mannenkleding te lopen. Haar extreme wijze van kleden leidt zelf enige malen tot een arrestatie.

Na tien jaar had Elsa genoeg geld gespaard om naar Berlijn terug te keren. Hoewel ze inmiddels bijna vijftig is en nog steeds een atletisch en dun lichaam heeft, wordt ze nauwelijks meer gevraagd model te staan. Ze verdient geld door het verkopen van kranten op de straathoeken.

In 1925 reist ze af naar Parijs, waar het avant-garde tijdschrift ‘Transition’ een paar van haar gedichten publiceert.

In 1927 wordt Elsa dood gevonden in haar Parijse appartement. Onduidelijk is of haar dood is veroorzaakt doordat de gaskraan open stond of doordat Else zelfmoord heeft gepleegd.

 

”Auto’s en fietsen hebben knipperlichten. Waarom ik niet?”

Elsa is niet alleen excentriek, ze wordt ook de beroemdste dadaïst van Amerika.

Het dadaïsme is een kunststroming die tijdens de eerste wereldoorlog in Zürich ontstaat. De dadaïsten richten zich tegen de burgerlijke cultuur. Ze hebben een afkeer van logica die volgens hen geleid heeft tot de eerste wereldoorlog. Ze willen terug naar onschuld en naïviteit.

Onder anderen door de komst van Marcel Duchamp in New York start ook daar de beweging om traditionele kunst af te wijzen.

Elsa valt met haar kunst enorm in de smaak, aangezien de kenmerken van het dadaïsme goed overeenkomen met haar kunst! Voorbeelden van die kenmerken zijn: humor, grilligheid, artistieke vrijheid, emotionele reactie, irrationalisme en spontaniteit.[1] In Elsa haar kunstwerken zie je al deze thema’s terugkomen. Ze zet haar lichaam in als kunstobject, ze beschildert haar lijf, verpakt het in gekke outfits en roept hiermee veel emotionele reacties op. Een voorbeeld van haar performancekunst is de gipsen penis. Hiermee gaat ze de straat op om oude vrouwtjes mee af te schrikken.

In de periode 1914 tot 1922 is Elsa op haar productiefst. Tijdens deze jaren schildert en tekent ze, ontwerpt ze kleding, schrijft gedichten en maak ze objecten van gevonden voorwerpen.

Ondanks dat ze veel kunst maakt tijdens deze creatieve periode leeft Elsa nog steeds in armoede en probeerde ze in haar levensonderhoud te voorzien door wat geld te verdienen met model staan voor kunstenaars en fotografen, waaronder Man Ray.

 

‘Marcel. Marcel, i love you like hell, Marcel!’

In New York ontmoet Elsa Marcel Duchamp. Elsa valt als een blok voor Marcel en geeft hem de dadaïstische koosnaam ‘M’ars’. (‘My arse’). De liefde is helaas niet wederzijds, maar is er wel een professionele waardering als het gaat om kunst van Marcel.

In 1917 levert Duchamp anoniem het kunstwerk van een urinoir, gesigneerd met de tekst ‘R. Mutt’ erop in bij de Society of Independent Artists. Dit kunstwerk werd toen en nog steeds beschouwd als de grootste artistieke sensatie van de twintigste eeuw. Maar na veel onderzoek is het nog steeds niet duidelijk of ‘Fountain’ wel door Duchamp is bedacht. Veel verschillende aanwijzingen leiden ertoe dat het kunstwerk mogelijk door Elsa is gemaakt.

 

Veel van Elsa haar kledingontwerpen en beeldende kunst is verloren gegaan. Maar van hetgeen overgebleven is, is te zien hoe creatief en gedurfd haar kunst was.

In 1943 wordt haar werk opgenomen in de tentoonstelling “exhibition by 31 woman” in de “Art of This Century gallery” in New York.

Een van Elsa haar bekendere kunstwerken is ‘God’. Dit stuk werk bestaat uit een ijzeren zwanenhals die is gemaakt op een houten verstekbak. Dit ‘ready-made’ kunstwerk is onterecht een tijd toegeschreven aan kunstenaar Morton Schamberg.

 

Zoals eerder verteld was Elsa zelf vaak ook het kunstwerk. Onder andere door wat ze aan had, hoe ze poseerde en hoe ze zich liet fotograferen. Laten we deze vrouwelijke kunstenaar ons herinneren als een krachtige persoonlijkheid die haar tijd ver vooruit was, wat zij voor de kunstgeschiedenis betekend heeft, en niet alleen als de onderbelichte vrouw die wellicht het beroemde kunstwerk ‘Fontain’ heeft gemaakt!

Literatuurlijst

‘ArtHERstory #10: Barones Elsa von Freytag – Loringhoven – The TittyMag’, 15 mei 2021, https://thetittymag.com/artherstory-10-barones-elsa-von-freytag-loringhoven/.

‘Barones Elsa’, dadarockt (blog), 19 november 2018, https://dadarockt.wordpress.com/2018/11/19/barones-elsa/.

‘Dadaïsme – Kenmerken en Kunstenaars – Abraham Art’, AbrahamArt, geraadpleegd 17 december 2024, https://www.abrahamart.com/artikel/51/dadaisme-drijft-de-spot-met-normen-en-waarden.

‘Fruit Don’t Fall Far’, The Poetry Foundation, geraadpleegd 17 december 2024, https://www.poetryfoundation.org/poetrymagazine/poems/54766/fruit-dont-fall-far.

Hans van der Heijde, ‘Essay: Hans van der Heijde over Barones Elsa von Freytag-Loringhoven’, Tzum (blog), 10 december 2023, https://www.tzum.info/2023/12/essay-hans-van-der-heijde-over-barones-elsa-von-freytag-loringhoven/.

‘High and low art – de betekenis volgens Lexicon voor de kunstvakken’, geraadpleegd 10 december 2024, https://www.ensie.nl/lexicon-voor-de-kunstvakken/high-and-low-art.

Jürgen Bräunlein, ‘Baronin Elsa von Freytag-Loringhoven war die Dada-Ikone Amerikas: Nackt im roten Regenmantel’, Berliner Zeitung, 7 maart 2003, https://www.berliner-zeitung.de/archiv/baronin-elsa-von-freytag-loringhoven-war-die-dada-ikone-amerikas-nackt-im-roten-regenmantel-li.506147.

Loes Faber, Ik ben mijn muze (Nijgh & Van Ditmar, z.d.), geraadpleegd 10 december 2024.

Our Special Guest, ‘Principles of Dadaism Found in Literature, Career Authors’, Career Authors, 18 maart 2019, https://careerauthors.com/principles-of-dadaism/.