Powervrouw, pioneer, girlboss, maverick, carrière vrouw en genie, allemaal toekenningen die worden verleend aan Pan Yuliang, een vrouwelijke Chinese kunstenaar (1895 -1977).Typerende eenentwintigste-eeuwse generaliserende benoemingen die teniet doen aan haar complexiteit, identiteit, controverse en kunstenaarsschap.
In deze blog zal dan ook geprobeerd worden om “grote” woorden te vermijden en een poging te doen om haar autonomiteit, complexiteit en kunstenaarsschap te onderzoeken en een gooi te wagen om het zo oprecht mogelijk te vertellen. Dat zal gedaan worden door haar levensverhaal en plaats in de kunstwereld te bekijken door de lens van grenzen die ze heeft doorbroken en wat voor invloed ze heeft gehad.
In de schaduw, op het randje van de tumultueuze laatste jaren keizerlijke Qing dynastie die zal worden opgevolgd door de communistische Republiek China, is op 14 juni 1985 in de Jiangsu provincie een baby geboren met de naam Chen Quiqing. Die later de kunstgeschiedenis ingaat als Pan Yuliang. Al snel na haar geboorte zal Pan erachter komen dat haar gender, sociale klasse en etniciteit haar leven zal beïnvloeden in zowel de privésfeer als in haar kunstenaarsschap. Maar voordat we daar verder op zullen ingaan, wordt er eerst een globale levensloop geschetst van Pan Yuliang.
Op jonge leeftijd overlijden de ouders van Pan Yuliang en krijgt haar oom voogdij over haar. Er wordt vooral gespeculeerd en uitgegaan van dat haar oom haar verhandeld heeft aan een bordeel, een ander alternatief is dat ze mogelijk als bediende is verkocht. Wat hoe dan ook vaststaat is dat Pan uit een laag sociaal-economische klasse komt.
Haar leven begon te veranderen In haar nog jonge jaren toen ze Pan Zanhua een progressieve overheidsfunctionaris ontmoette met wie zij trouwde als tweede vrouw. Yuliang nam zijn achternaam aan. In 1916 verhuisden ze samen naar Shanghai waar ze leerde lezen, schrijven en waar haar interesse in de schilderkunst aangewakkerd werd door haar kunstenaar buurman Hong Ye. Pan Zanhua ondersteunde Pan in haar kunst ambities.
In 1920 werd Pan toegelaten tot de Shanghai Art Academy (één van de eerste kunstscholen die les gaven in de westerse schilderkunst) als een van de eerste vrouwen en waar gemengde klassen genormaliseerd werden.
In 1921 vertrok Pan naar Frankrijk om te studeren aan het Sino-French Institute of Lyon. Er zijn meerdere speculaties over wat haar beweegredenen waren waarom ze vertrok. Ze won een studiebeurs, ze vond het lesmateriaal inadequaat en als laatste mogelijkheid werd ze weggestuurd onder druk van andere studenten van de academie op basis van haar “lage” achtergrond.
In 1923 werd ze student aan de École des Beaux Arts in Parijs. Ze studeerde af in 1925 en won mogelijk, dit is ook weer speculatief, een prestigieuze studiebeurs om beeldhouwen te studeren in Rome aan de Accademia di Belli Arti. Daar heeft ze meerdere prijzen gewonnen, onder andere bij de International Art Exhibition en de Italy Fine Arts Exhibition.
Na acht jaar keerde Pan terug naar China. Na haar terugkeer gaf ze meteen een solo expositie in 1928 getiteld ‘First female Western artist’. Daarnaast bekleedde ze in 1929 een functie als directeur van de Westerse Schilderkunst afdeling aan de Shanghai Art Academy.
In 1931 accepteerde ze een andere positie om voltijd les te geven aan de kunstafdeling van de National Central University in Nanking.
Van 1928 – 1936 heeft ze vijf lovende solo exposities en meerdere gezamenlijke exposities geëxposeerd, zowel in China als in het buitenland. Daarnaast heeft ze ook in die tijd een groep opgericht van vrouwelijke kunstenaars.
Na een tijd van prejudicie en een restrictieve conservatieve kunstcirkel waarin Pan Yuliang zich bevond, die ook voornamelijk door mannen gedomineerd werd voelde ze zich waarschijnlijk afgewezen en vertrok naar Frankrijk.
In Frankrijk heeft Pan erkenning ontvangen voor haar werk en heeft ze meerdere belangrijke prijzen ontvangen. Zelf was ze regelmatig een deelnemer en lid van de Franse Salons. Echter was ze alsnog niet succesvol financieel gezien en was ze een moeilijk verkoopbare kunstenaar, dit blijkt uit haar vele onverkochte werken. Daarnaast had ze weinig commissies en mecenassen.
Pan heeft uiteindelijk zevenenveertig jaar in Parijs gewoond maar heeft altijd haar Chinese nationaliteit aangehouden, in de hoop nog te kunnen terugkeren naar China. Maar door tumultueuze politieke instabiliteit in China en haar eigen afnemende gezondheid heeft ze niet kunnen terugkeren en is ze alleen gestorven in Parijs. Haar achtergelaten werk werd verplaatst naar de kelder van de Chinese Embassy in Parijs van waaruit ze uiteindelijk terug naar China werden opgestuurd. Waar Pan Yuliang in Frankrijk in de vergetelheid raakte werd ze herontdekt en geherwaardeerd in China en werd ze een symbool voor moderniteit, nationalisme en emancipatie.
Pan Yuliang drukt nu een blijvende stempel op zowel de Chinese (kunst)geschiedenis als zowel in de internationale kunstwereld.
Het verhaal van Pan Yuliang gaat over de vastberadenheid van een vrouw om zichzelf te definieren in het door mannen gedomineerde kunstwereld. Ze werd vaak afgezet als de “ander” en in haar tijd nooit helemaal geaccepteerd door zowel de Chinese als de Europese maatschappij. Haar achtergestelde achtergrond, vrouw zijnde en Chinese etniciteit was nadelig voor haar carriere en belemmerde een objectieve beoordeling van haar kunst, zelfs lang na haar dood.
Pan’s ervaring, hoewel geromantiseerd en versensastitioneeld, kan niettemin de strijd van vroege Chinese vrouwelijke kunstenaars belichten. Vooral kunstenaars die het wilden maken zonder steun van een bevoorrechte familieachtergrond.
Dit is ook te zien in het feit dat ze niet in de voetsporen van haar kunstenaars leermeester is getreden, iets wat in die tijd verwacht werd. Ze brak hiermee met conservatieve tradities binnen de kunstwereld. In een tijd waarin de kunstwereld nog sterk gedirigeerd werd door een order van anciënniteit en (machtige) mannen. Pan moest dan ook eindeloos vechten tegen stigma’s als gevolg van de aanhoudende traditionele zedenleer die tegen de bevrijding van de vrouw was. Zelfs met de komst van de moderne tijd. Pan heeft in die tijd desalniettemin elementen van non-conformiteit en individualiteit in haar kunstwerken laten zien. Ze moet daarom ook terecht worden geëerd als een vooruitstrevende kunstenaar van haar tijd.
In de tijd dat Pan een jonge vrouw was ontstond er een nieuw populaire archetype in de Chinese samenleving: de Moderne Shanghai Lady. Een vrouw die staat voor schoonheid en tevens elegantie. Ze gaat studeren als doel om deze aspecten te versterken. Een Doel die niet voor Pan en haar kunst ambities was weggelegd. In die tijd stond de vrouwelijke rol van dochter of vrouw van de kunstenaar onder druk. Voorheen konden vrouwen vooral alleen kunst beoefenen om gasten te vermaken en hadden ze een beperkte keuze aan onderwerpen. Dat gepaard ging met femininiteit, zoals bijvoorbeeld: bloemen, vlinders en af toe portretten.
Pan moedigde haar leerlingen juist aan om te breken met tradities, te experimenteren en op zoek te gaan naar expressieve vrijheid. Helaas waren haar lessen vaak leeg omdat de sociale stigma’s van “lage vrouw” om haar bleef bekleven. Met als gevolg dat het leidende bestuur van de Shanghai Art Academy haar leiderschap niet accepteerde, net zoals de moderne Shanghai Lady.
Na het stigma van de Moderne Shanghai Lady kwam er een nieuw stigma, namelijk van goede vrouwe, wijze moeder. Die ontstond na de oprichting van de Volksrepubliek China. Er werd verwacht dat vrouwen zouden bijdragen aan de opbouw van een nieuwe natie. Pan Yuliang heeft deze verwachting doorbroken. Ze heeft zelf geen kinderen gebaard en ze heeft haar gezinsleven achtergelaten om zich als ware kunstenaar te kunnen profileren. Een criterium dat niet gold voor haar mannelijke kunstenaars.
Echter heeft Pan deze kansen wel gekregen, doch wel door ondersteuning van de mannen in haar leven, doch door een grotere sociaal-historische verandering. In haar jonge jaren onder het regime van Qing Dynastie heerste er een ‘feodale, patriarchale en onderdrukkende’ cultuur. Wel is de eerste beginnende opening voor vrouwelijke kunstenaars onder deze periode al begonnen. China veranderde van een imperiale heerschappij en gesloten land naar een internationaal land met een meer egalitaire maatschappij. Dit komt door de komst van de Verlichting en de Nieuwe Cultuurbeweging die China vooruitgang bracht. Dit zou cruciaal blijken om Pan de kans te geven op verdere vooruitgang.
Vrouwelijke moderniteit gaat daarom ook hand in hand met de nieuwe culturele veranderingen in de samenleving en nation building. Er kwamen betere kansen voor vrouwen om educatie te volgen en er werd meer gekeken naar de rechten en sociale rollen van de vrouw, die minder restrictief werden in vergelijking met de traditionale Chinese gebruiken. In die tijd zette vrouwen zich af tegen de traditionele restricties die werden opgelegd door hun families. Ze werden voor het eerst sociaal en politiek actief. Echter was de bevrijding van de Chinese vrouw slechts oppervlakkig, aangezien zij werd beperkt door een reeks nieuwe regels: modieus zijn en ook traditonale waarden bepleiten.
Nadat Pan Yuliang geen kansen voelde binnen de Chinese kunstwereld vertrok ze naar Frankrijk, hopend voor een betere toekomst. In die tijd was er in Franse kunstkringen nog geen grote waardering voor Chinese kunstenaars, wel kregen de Chinese mannelijke kunstenaars meer erkenning dan Pan. Dit betekent dat ze een dubbel nadeel had, namelijk chinees en vrouw zijn. Als een migrant, Aziatische vrouwelijke kunstenaar, bleef Pan dan ook aan de randen van de reguliere Franse kunstgeschiedenis staan. Daarnaast was ze een voorstander van de representatie van het vrouwelijk naakt in de westerse stijl waardoor ze zich ook aan de randen van de Chinese samenleving bevond. Het naaktschilderen was waarschijnlijk voor haar ook een manier om de teugels in eigen handen te houden met betrekking tot haar autonomie en individualiteit.
In de tijd dat Pan Yuliang naar Frankrijk vertrok was er een typerende schadelijke veelvoorkomend stereotype geschets over de Chinese vrouw. André Maleux een belangrijke politicus en schrijver is het beste voorbeeld die de Chinese vrouw omschrijft in het sentiment van die tijd:
“Woman is a worthy enough object of attention, capable, like the work of art, of beauty, and destined to the accomplishment of certain duties.”
“The young girls and women of China do not try to set themselves apart by emphasizing individualistic traits. Their coiffeur, their make-up, and the smallness of their eyes all contribute to a similarity, as does perhaps even more than their appearance, the emptiness of their existence.”
Wat hij beschrijft is dat vrouwen en Chinese vrouwen in het bijzonder een object zijn met als functie om te reproduceren. Hij schets hiermee een vaak voorkomende Europese fantasie over de Chinese vrouw als een passief orienteel object, een stereotype die haar invidivualiteit afneemt. Een beeld dat Pan vaak in haar schoot geworpen kreeg, toch moest ze haar eigen weg vinden om hier mee om te gaan.
Pan Yuliang wordt nu geroemd als één van de eerste kunstenaars die de oosterse en westerse schilderkunst heeft kunnen samenbrengen en perfectioneren.
Pan brak de traditie met de geografische grenzen van kunst door een brug te slaan tussen de oosterse en westerse schilderkunst. Het Oosten wordt vertegenwoordigd in Pan haar kunstwerken. Dit is te zien door haar respect en toewijding aan de Chinese cultuur, dat is terug te zien in haar gebruik van vloeiende Chinese lijnen en kalligrafie. Pan verbindt dit met de invloeden vanuit het fauvisme met een westerse pointillistische benadering van kleur en het onderwerp “the nude”. Meer dan de helft van haar naaktschilderingen laat vrouwen van kleur zien. Deze elementen zorgen ervoor dat het niet conformeert aan de Europese tradities. Daarnaast was het naakt een taboe, het werd als vulgair en westers gezien in de Chinese samenleving. Ook was de Westerse invloed nog niet groot gedragen en vooral niet in de kunstwereld. Er was namelijk maar een kleine groep Chinese verwesterde intellectuele elite die haar kunst echt kon begrijpen. Vanwege het breken en verbinden van tradities en elementen op zowel oosters en westers vlak heeft Pan een succesvolle geïndividualiseerde unieke artistieke kunststijl kunnen creëren.
Reflections
The sun and moon without light. Sky and earth in darkness.
Who can uplift the sinking world of women?
I pawned my jewels to sail across the open seas,
parting from my children as I left the border at Jade Gate.
Unbinding my feet to pour out a millennium’s poisons,
I arouse the spirit of women, hundreds of flowers, abloom.
Oh, this poor handkerchief made of merfolk-woven silk,
half stained with blood and half soaked in tears.
Qui Jin (1875-1907) – Chinese revolutionair, dichter en feministe
A Reply Verse in Matching Rhyme
Don’t speak of how women can’t become heroes:
alone, I rode the winds eastward, for ten thousand leagues.
My poetic ponderings expanded, a sail between sky and sea,
dreaming of Japan’s three islands, delicate jade under moonlight.
Grieving the fall of bronze camels, guardians of China’s palace gates,
a warhorse is disgraced, not one battle yet won.
As my heart shatters with rage over my homeland’s troubles,
how can I linger, a guest abroad, savoring spring winds?
Poëtische beschrijvingen die aansluiten op Pan Yuliang levenservaring
In Pan Yuliang haar kunst kan je haar persoonlijke en moeilijke ervaringen duidelijk weerspiegeld zien. Ze verwoordde en benadrukte thema’s die verband hielden met haar eigen leven, evenals veelvoorkomende problemen waarmee vrouwen van haar tijd mee te maken kregen. Ze is een van de eerste Chinese vrouwelijke kunstenaars die aandacht besteedde aan de veranderde situatie van de vrouw tijdens het moderniseringstijdperk. Dit komt tot uiting in haar verschillende representaties van het naakt. Gedurende haar artistieke carrière bevestigde Pan dat haar naaktschilderijen haar belangrijkste werken waren.
De schilderijen moesten waardering voor het vrouwelijke leven vieren en pogen om het bewustzijn te vergroten over de zorgen van vrouwen in de samenleving, waarbij zelfbevestiging, het benadrukken van het bestaan en het bewustzijn centraal staan.
In een fictieve brief aan haar man – gebaseerd op wetenschappelijke bronnen die Pans kunst interpreteren – schrijft Pan over haar motivaties en geeft ze nadere uitleg voor haar keus voor het niet onomstreden naakt.
Liefste Zhuang,
Ik hoop dat deze brief je bereikt in goede gezondheid en met een rustig gemoed. Ik mis jullie, maar ik hoop hier meer vrijheid en inspiratie te vinden in Parijs. Ik ben lid geworden van meerdere salons maar de markt is competitief en ik merk dat het moeilijk is om acceptatie te krijgen voor mijn werk.
Vooral het naakt roept vaak ontsteltenis en aversie op. Het laat mij een beetje denken aan hoe u soms met verbijstering en verwondering naar mijn kunst kunt kijken. Alsof u het ook niet helemaal begrijpt. Dat roept bij mij een weemoedig gevoel op. Als mijn bekoorlijke echtgenote het niet kan begrijpen wie dan wel?
Ik ben altijd onbehouwen geweest in mijn taalgebruik en mening. Maar in schrijven vind ik rust en heb ik de tijd om helder na te denken. Ik heb uitgebreid nagedacht over hoe ik mijn intenties beter kan verwoorden met betrekking tot het naakt.
Ik tracht mijn hoop, angsten en frustratie te uiten door middel van mijn kunst. Wanneer ik naar naaktschilderijen van mijn (mannelijke) mede-kunstenaars kijk, zie ik regelmatig vrouwen die geobjectiveerd worden en begrensd lijken. In mijn schilderijen streef ik ernaar om de vrijheid uit te beelden en vrouwen die zelfbewust, krachtig en autonoom zijn. Ze voelen zich comfortabel in hun eigen lichaam, ongeacht de blik van de toeschouwer. Ze zijn daar niet om bekeken te worden; integendeel, ze leiden hun eigen weg en zijn zich bewust van hun eigen potentieel. Het zijn vrouwen die niet passieve wezens zijn, maar individuen die kennis vergaren, plezier beleven en zich laten inspireren door muziek.
Ik vertrouw erop dat u mijn perspectief beter begrijpt. Zoals altijd wil ik mijn dankbaarheid uiten voor uw voortdurende steun en aanmoedigingen. Zonder uw medewerking was dit niet gelukt. Ironisch genoeg is het beeld van mij als vrijgevochten vrouw, alleen tot stand gekomen door de steun van de mannen in mijn leven, nietwaar?
Zodra mijn kunst resulteert in financiële winst zal ik jullie snel een bijdragen sturen. Breng alsjeblieft mijn genegenheid over aan Mou* en vertel hem dat ik spoedig een brief zal schrijven aan hem. Ik wens u een goede gezondheid en voorspoed toe, tot onze volgende correspondentie.
Met hartelijke groeten,
Pan Yuliang
* zoon van Pan Zhuang uit eerder huwelijk
Pan Yuliang is niet geheel controverseloos. Veel van haar werken gaan over seksistische constructies en de westerse oriëntalistische schilderkunst. Ze verzet zich tegen het fantasiebeeld van het vrouwelijk lichaam dat door westerse witte mannen is bedacht en manipuleert, herwaardeert en ondermijnt dit in haar werk. Mannen hebben in de kunstgeschiedenis namelijk een monopolie op het naaktschilderen gehad, omdat vrouwen tot het einde van de 19de eeuw niet mochten participeren aan lessen waar (naakt) figuurgetekend werd. Hoewel Pan bepaalde stereotypen in twijfel trekt, lijkt haar werk tegelijkertijd ingebed in de beeldtaal van de West-Europese mannen canon. Pan’s schilderijen kunnen daardoor als heel tegenstrijdig worden beschouwd. Haar werk toont overeenkomsten met de westerse oriëntalistische schilderijen, waarbij ze het conventionele beeld van decoratieve vrouwelijkheid en oosterse referenties schildert.
Waarbij de oriëntalistische invloeden kunnen bijdragen aan de stereotypering en objectivering van vrouwen (van kleur). Of zoals het Chinese spreekwoord het benadrukt: Beauty is the wisdom of women. Wisdom is the beauty of men. Echter laat Pans weergaven van vrouwen een amicale onderlinge relatie zien en worden vrouwen van kleur juist als geïdealiseerde figuren geschilderd. Dit in plaats van de westerse witte vrouw die als de norm werd gezien. Waardoor zusterschap wordt gesuggereerd en waarmee ze raciale barrières overstijgt. Daarnaast zijn haar vrouwelijke naakten zowel fysiek als introspectief sterk, dat houdt in dat ze doelbewust lijken en mogelijk nadenken over hun eigen potentieel. Daarmee daagde ze ook juist het West-Europese mannen canon uit om opnieuw na te denken over conventionele ideeën en wat schoonheid eigenlijk is.
Pan Yuliang is een benoemswaardige kunstenaar en vrouw. Ze heeft een bewogen levensloop gehad, waarbij haar etniciteit, gender en vroege sociale klasse haar benadeelde om zich echt te kunnen profileren als een succesvolle kunstenaar toen ze nog leefde. Ze heeft veel barrières moeten en willen doorbreken en was een vooruitstrevende kunstenaar die haar eigen weg koos in een mannen gedomineerde kunstwereld. De vragen die Pan ons stelt over wat schoonheid en vrouwelijkheid is zijn nog steeds zo actueel in deze tijd,
want seks sells, lichamen worden geobjectiveerd en vrouwenrechten komen weer onder druk te staan. Hopelijk voelt u zich daarom geïnspireerd om nu net zoals Pan te streven om de status quo te bevragen. Want in het woord normaal zit het woord norm verschuild en wat normaal is wordt als de norm gezien (en waar draagvlak voor inclusiviteit en multiculturaliteit verdwijnt). Waarmee vreemd onbemind wordt, en waar wij mogelijk zelf vervreemd raken van onze eigen principiële waarden: vrijheid, gelijkheid en gemeenschap.
Voor de enthousiaste en nieuwsgierige lezer die graag meer verdieping zou willen over Pan Yuliang, is hier een mooie introducerende selectie opgesteld. U wordt uitgenodigd om toe treden tot de wereld van Pan Yuliang.
Hua Hun, A soul haunted by painting (1994) – 2 uur en 10 minuten (gefictionaliseerd verhaal)
De film concentreert zich op de bekendheid en de opkomst van de Chinese kunstenaar Pan Yuliang (1899-1977) en hoe ze van sekswerker tot kunstenaar in Parijs transformeerde. De film is geregisseerd door de vrouwelijke Chinese regisseur Huang Shuqin.
“Pan Yuliang: A Journey of Silence” By Mia Yu – 23 minuten (feitelijk)
In deze filmessay volgt kunsthistoricus Mia Yu (v) haar persoonlijke zoektocht naar Pan Yuliang (1895-1977), een “pionier” in de Chinese moderne kunst.
The Works: Chinese female artists Pan Yuliang & Cao Fei, in our studio: tenor Jasper Sung – 21 minuten (feitelijk)
In deze documentaire worden twee Chinese vrouwelijke kunstenaars – Pan Yuliang en Cao Fei – geëxploreerd wiens werken zijn wortels heeft in verschillende tijden en achtergronden. Dit wordt gedaan door de presentatoren Jasper Sung (m) en Karen Sung (v).
HerArt episode Pan YULIANG – one of the first female graduates of the Shanghai Art Academy – 10 minuten (feitelijk)
Deze podcast is een project voor kunstliefhebbers, met als onderwerp vooral kunst gemaakt door vrouwen. In deze podcast aflevering gehost door Nata Andreev (v) worden zeven merkwaardige feiten verteld die u nog niet wist over de kunstenaar Pan Yuliang. De focus ligt op de obstakels die moderne vrouwen in die tijd moesten overwinnen en Pans commitment om haar eigen weg te volgen, wat leidde tot uitmuntende prestaties.
My favorite Feminist episode 34: Mother Hubble & Nude Lady Trouble – 1 uur 6 minuten (feitelijk)
My Favorite Feminists is een podcast waarin feministische personen in de kunsten en wetenschappen worden belicht. Beste vrienden Megan (v) en Milena (v) deconstrueren het patriarchaat, terwijl ze hun favoriete F-woord delen. En feminisme ook.
In deze aflevering bespreken BFF’s Milena en Megan de eerste Chinese vrouw die een brug sloeg tussen oosterse en westerse kunststijlen: Pan Yuliang en Nancy Grace Roman, Amerikaans astronoom en moeder van de Hubble-telescoop.
The Painter from Shanghai: A Novel
auteur Jennifer Cody Epstein (v), gepubliceerd 17 maart 2008, 430 pagina’s
(Historische fictie, Biografische fictie)
Langs de modderige wateren van de Yangtze-rivier, door de ruige glamour van het vooroorlogse Shanghai en de “Boheemse” pracht van het Parijs van de jaren twintig, en terug naar een China dat op de rand van een revolutie balanceert: dit is het epische verhaal van Pan Yuliang, een van de meest getalenteerde ‘en provocerende’ Chinese kunstenaars van de twintigste eeuw.
Rewriting Modernism: Three Women Artists in Twentieth-Century China (Pan Yuliang, Nie Ou and Yin Xiuzhen)
auteur Phyllis Teo (v), gepubliceerd 28 april 2016, 320 pagina’s
(Wetenschappelijk, Kunst, Aziatische Studies)
Rewriting Modernism biedt een frisse kijk op het modernisme vanuit het perspectief van drie vrouwelijke modekunstenaars – Pan Yuliang, Nie Ou en Yin Xiuzhen – die professioneel actief waren in verschillende fasen van de Chinese politieke geschiedenis. Phyllis Teo (kunst historicus met PhD in Culture and Art History) onderzoekt hoe deze kunstenaars hun identiteit onderhandelen in omstandigheden die hun status als vrouwen in het twintigste-eeuwse China bijzonder onderscheidend maakten.