Een kunstenaar die met zijn voet schildert, een kunstenaar die zich door de modder baant of een kunstenaar die flessen gevuld met verf op een doek kapot gooit: de Japanse avant-garde groep Gutai (1954-1972) maakte onder andere naam met schilderijen waarin schilderen en actie hand in hand gaan. Haar radicale ideeën en werken zijn de vroegste voorlopers van happenings, performance en conceptuele kunst. De Gutai leider, Yoshihara Jirō, staat dan ook bekend om zijn uitspraak: ‘Gutai art does not change the material but brings it to life.’ Toch dreigt er een belangrijke deelnemer aan deze stroming in de vergetelheid te raken: Tsuruko Yamazaki (1925-2019). Yamazaki was medeoprichter, grote inspiratie voor Jirõ en de Gutai stroming en toonaangevend in haar kijk op het modernisme. Deze vrouw mag niet uitgegumd worden in de geschiedenisboeken, maar verdiend haar eigen hoofdstuk.
Een pienter meisje met enthousiasme voor kunst
Yamazaki voelt zich van kleins af aan aangetrokken tot kunst. Ze wordt beschreven als een pienter meisje met een scherpe gevoeligheid en enthousiasme voor kunst. Na de Tweede Wereldoorlog studeert ze aan de Obayashi Sacred Heart school. Als Yamazaki 22 is komt ze op een telegraafpaal een handgeschreven flyer tegen die adverteert voor een schilderklas van Yoshihara. Tijdens de lezing voelt Yamazaki zich sterk aangetrokken tot de slimme en charismatische Yoshihara en ze gaat bij hem in de leer.
“En dus ging ik mee met een van mijn vrienden en daar ontmoette ik Yoshihara. Op dat moment werkte hij met de Nika-kai en leidde hij ook deze klas. Ik genoot enorm van schilderen en was ervan overtuigd dat ik wilde dat Yoshihara mij les zou geven, maar in feite lag mijn achtergrond in het Noh-theater, aangezien mijn familie bij deze voorstelling betrokken was. Mijn moeder speelde ook de shamisen (een traditioneel Japans snaarinstrument) en waardeerde de traditionele Japanse esthetiek. Om die reden kreeg ik te horen dat ik geen olieverfschilderij kon studeren, maar na een smeekbede gingen ze uiteindelijk akkoord.”
Ondanks dat Yamazaki zich nu wel mocht verdiepen in het schilderen met olieverf, bleven de lessen van Yoshihara vooral gericht op het realistisch natekenen van objecten. In kleine klassen met enkel vrouwen tekenden ze vooral fruit. Yamazaki was al snel uitgekeken op de lessen die onder haar niveau lagen. Ze wilde zich ontwikkelen en was opzoek naar uitdaging, iets wat ze vaak uitsprak tegen Yoshihara. Yamazaki wilde niet enkel volgen, maar ook zelf op onderzoek uitgaan. Door haar klasgenoten werd ze als rebels en eigenwijs beschreven.
“Een keer tekende ik mijn zus met een azalea-ketting, maar toen ik die aan Yoshihara liet zien, zei hij bijtend: ‘Is dit anders dan een 18e-eeuws schilderij? Wat denk je?’ Vervolgens barstte ik in tranen uit, maar hij sloeg niet eens een oog op. Hij keek alleen maar toe terwijl de tranen over mijn wangen stroomden. Ik voelde me er echt verschrikkelijk door. Daarna had hij veel werk voor de Nika-kai-tentoonstelling, dus de lessen stopten even. Toen de show eenmaal was begonnen zag ik een bericht in de krant en merkte met een schok op dat Yoshihara zijn nieuwe werk “Face of Falling Tears” had genoemd. Toen ik dat zag, dacht ik: ‘Dat ben ik!’ Ik was van streek en had voor hem gehuild, maar toen Yoshihara dat zag en er een werk van maakte, was ik echt verrast. Maar hij heeft natuurlijk nooit gezegd dat hij mij had geschilderd.”
Misschien kan worden gezegd dat de weigering van Yamazaki om ondanks pijnlijke ervaringen op te geven en ijverig de schilderlessen voort te zetten, leidde tot haar betrokkenheid bij de oprichting van de Gutai beweging in 1954.
Otsurusan
Gutai wordt opgericht door Yoshihara, Shozo Shimamoto, Chiyu Uemae en Yamazaki (opvallend feitje: op de site van Tate wordt Yamazaki niet genoemd als een van de oprichters, terwijl ze dat wel is). Op het moment is Yamazaki dus de enige vrouw in het gezelschap. Gutai was een kunstgroep in Japan in de jaren zestig die veel grenzen doorbrak. Als een van de eerste performancekunst groepen, waren ze onconventioneel en vooruitstrevend.
“Er was veel discussie over hoe we de groep moesten noemen, maar Yoshihara was niet blij met de suggesties. Toen zei Shimamoto: ‘Nou, er is altijd het woord Gutai.’ Yoshihara stopte en riep uit: ‘Ah! Dat is het… we moeten ideeën concreet maken (gutai), laten we ervoor gaan’ en zo werd besloten.”
Ondanks de veelvoudigheid van hun benaderingen waren de kunstenaars van Gutai gebonden aan een wederzijds belang om rechtstreeks in aanraking te komen met de materialen waaruit een kunstwerk bestaat. Jiro Yoshihara verkondigde het als om “De menselijke geest en het materiële elkaar de hand te laten schudden.”
Binnen de groep had Yamazaki een unieke positie, ze was zowel onderscheidend in uiterlijk als in benadering. De eerste indruk van Yamazaki was die van een modeontwerpster, of een modern meisje uit de Showa periode. Binnen de groep kreeg ze al snel de bijnaam “Otsurusan” wat supermeisje betekent. Haar make-up en kleding waren van top tot teen erg fantasievol en avant-gardistisch. Veel Gutai-leden probeerden voornamelijk hun eigen handelingsvermogen te bevestigen door wedstrijden te organiseren tussen het merkteken van de Gutai en het spoor ervan. Hierin werd vooral geëxperimenteerd en gediscussieerd over het concreet maken van de essentie van kunst, wat veelal ook resulteerde in intense, theatrale en fysieke spanningen. Tsuruko Yamazaki had een volledig andere aanpak: zij onderschreef een duidelijk niet-humanistische kijk op keuzevrijheid door zich vooral te focussen op het raakvlak tussen de materiële eigenschappen zelf. Ze probeerde de band tussen de mechanische materialen en hun verwachte toepassingen te ontaarden, vooral in haar experimenten met tin, vinyl, acryl en spiegels. Dit resulteerde in een spannend concept dat zich kenmerkte door zijn unieke kleurrijke levendigheid die meteen de aandacht trok.
“Voor de eerste tentoonstelling in Tokio stopte ik mijn verzameling rood geverfde blikjes in een kartonnen doos en nam ze mee naar de galerie, maar ik wist niet zeker wat Yoshihara zou zeggen als het om de inrichting ging. Het voelde alsof ik op de een of andere manier mijn werk binnensmokkelde. Maar toen ik mijn gok waagde en het werk uit de dozen haalde, zei hij: “Ze zullen er allemaal heel interessant uitzien, allemaal op een rij” en ik was zo blij. Ik had ook mijn strepenschilderij meegenomen, omdat ik bang was hoe hij zou reageren op de blikjes die ik hem nog nooit eerder had laten zien.”
Ondanks dat Yamazaki onderdeel is van een groep, onderscheid ze zich van de rest. Ze gebruikt als eerste Gutai lid onconventionele materialen, zoals metaal. Ze observeert niet alleen de groep, maar ook haar omgeving, wat ze vervolgens verwerkt in haar kunst.
“In die tijd was Ashiya een donker gebied zonder straatverlichting, dus toen we een reclamebord passeerden, lichtte het echt op en leek het te zweven in het donker, en ik voelde echt de schoonheid van dit fenomeen. Ik heb ook tin en spiegel gebruikt, maar ze kwamen allemaal uit dit idee. Ik experimenteerde met het schilderen van deze materialen, maar met gewone verf kon ik deze doorschijnendheid niet bereiken, dus begon ik kleurstoffen en verdunner te gebruiken.”
In de ‘Open-Air Modern Art Exhibition Challenging the Midsummer Sun’, die in juli 1955 in het Ashiya Park werd gehouden, stelde Yamazaki ‘Mosquito Net-Like Three-Dimensional Work’ tentoon, gemaakt van rode, harde vinylplaten die rondhingen. S ’Nachts wierpen elektrische lampen van binnenuit roodachtig licht op het werk. Haar grootse werk “This Isn’t a Triple Mirror” bestond uit tientallen in roodviolet geschilderde tinnen platen die aan elkaar werden vastgemaakt en als gordijnen werden opgehangen. Doordat het licht overal in de ruimte werd weerkaatst werd de bezoeker volledig ondergedompeld in de ervaring, waardoor het licht ‘tastbaar moest worden voor de bezoeker zelf’. Yamazaki werd aangetrokken door de magie van licht en kleur en verbeeldde dat in haar werken. Het talent van Yamazaki bleek uit haar vermogen om onmiddellijk te materialiseren wat ze waarnam in de wereld om haar heen. Al deze werken worden gekenmerkt door rood als de belangrijkste kleur. Yamazaki’s levendige is tot op de dag van vandaag het symbool van Gutai.
Een vooruitziende blik
Yamazaki is de enige vrouw die vanaf de oprichting tot de opheffing onderdeel is van de Gutai. Na de ontbinding van Gutai gaat Yamazaki zich focussen op surrealistische schilderijen in Pop Art-stijl. De motieven waren onder andere pachinko (flipperkast-achtig gokspel) machines, weggeefverpakkingen van speelgoed en allerlei vuurwerk. Ondanks dat haar kunst door de critici niet werd erkend was er toch veel aandacht voor onder het publiek. Het was vernieuwend, onconventioneel en opwindend.
Tussen eind jaren ’70 en begin jaren ’80 integreerde Yamazaki opvallende motieven, zoals honden, varkens, gorilla’s en leeuwen, in haar kunstwerken. Destijds geloofden veel kunstexperts in Japan dat avant-garde of moderne schilderkunst voornamelijk abstract moest zijn, en dat representatieve kunst voor een breed publiek niet meer relevant was. Yamazaki toonde echter de moed om juist in die periode representatieve kunst te blijven maken. Onaangedaan door kritiek, manifesteerde ze zich als een authentieke kunstenares, enkel geïnspireerd door haar eigen esthetiek en vrij van beperkingen. Haar zelfverzekerde houding viel op, waarbij ze een vooruitziende blik toonde.
Haar vastberadenheid bleek profetisch, aangezien er in het begin van de jaren ’80 een bloeiperiode was van expressionistische, representatieve schilderkunst, zoals te zien bij bewegingen zoals de Italiaanse Transavanguardia en de Amerikaanse New Painting.
In haar latere werken schilderde Yamazaki tinplaten met transparante en levendige kleurlagen, waarbij de kleuren werden teruggebracht tot hun pure licht. Deze werken evolueerden tot expressionistische abstracte schilderijen. Deze creaties weerspiegelen de frisse gevoeligheid die Yamazaki had toen ze Yoshihara als jong meisje ontmoette. Hoewel Yamazaki in 2019 overleed, behouden haar kunstwerken de stralende gevoeligheid van een kritisch ingesteld meisje, gedreven door nieuwsgierigheid. Ze blijft inderdaad een bijzondere persoonlijkheid die bekendstaat als “Otsurusan” – een supermeisje in de kunstwereld.
Extra Informatie
Bronnen om verder te verdiepen in de Gutai: 1.https://www.christies.com/en/stories/the-story-of-gutai-93ae84f26c6c43fdad9240d91e6c2ee4 2.https://www.theartstory.org/movement/gutai/
Verslag van de Guggenheim Gutai expositie in 2013: https://cocomoiselledotcom1.wordpress.com/2013/04/16/guggenheims-gutai-splendid-playground-exhibition-review/
Lees hier het hele atelier interview van Tsuruko Yamazaki:
Https://www.whitestone-gallery.com/blogs/articles-post/gutai-still-alive-tsuruko-yamazaki-2
Extra informatie over Tsuruko Yamazaki:
https://www.whitestone-gallery.com/blogs/articles-post/gutai-still-alive-tsuruko-yamazaki-1
